علاقه مندان به فیلم های علمی و تخیلی اغلب با نام مشاهیری مثل استیون اسپیلبرگ، ریدلی اسکات و یا واچوفسکی ها آشنا هستند. در اغلب فیلم های تخیلی ربات ها نقشی پررنگ دارند. خانه های فیلم های تخیلی سرشار از آرزوهای بشر است و آسمان میزبان خودروهای پرنده است. اما این دورنما که شاید تا 2 دهه پیش در فیلم های تخیلی دور از ذهن به نظر می رسید، اکنون به واقعیت تبدیل شده است. این روزها، اوبر به فکر تاکسی های پرنده افتاده،آمازون محموله های خود را با پهباد پست می کند و بسیاری از مشاغل با رباتیک شدن فاصله چندانی ندارند. در این شرایط 2 دیدگاه کلی در جامعه مطرح است. عده ای با شادی به پیشواز تغییرات جهان آینده رفته و ربات ها را دوست دارند و عده ای دیگر نیز نگران هستند . عمده نگرانی ها به حذف مشاغل صنعتی و از دست رفتن نرخ اشتغال وابسته است.
اما شرایط برای کشور در حال توسعه ای مثل ایران چگونه است؟ پاسخ این سوال می تواند برای بسیاری از مخاطبان «انتخاب» جذاب باشد. بر همین اساس و برای یافتن پاسخ این سوال ها بود که خبرنگار سرویس آی تی انتخاب، گفتگویی را با مهندس امیر کریمیان ترتیب داده است. وی کارآفرین و کارشناس حوزه آی تی است و سوابقی اجرایی در برخی از صنایع زیرساختی کشور دارد.
در حال حاضر بسیاری از کشورها مثل کره جنوبی،ایالات متحده و برخی از کشورهای اروپایی در تلاشند تا فاصله خود را با رقبا در حوزه رباتیک کردن صنایع و فعالیت های خدماتی افزایش دهند. در این میان از دید شما وضعیت ایران در حوزه اتوماتیک شدن صنایع و مشاغل چگونه است؟
به چند دلیلی اصلی ما در ایران هنوز با اتوماتیک یا رباتیک شدن کامل مشاغل فاصله داریم.البته پیش از بررسی این موضوع باید به این مفهوم دقت کنیم که معنای اتوماسیون در سیستم های اداری و صنعتی بسیار متفاوت است. برای مثال اتوماسیون اداری بیشتر به نرم افزارها و سیستم های اداری هوشمند مرتبط می شود. اما هنگامی که صحبت از کارخانه ها می شود، مباحث تولید و خدمات فیزیکی مد نظر قرار می گیرد.
در این بخش منظور ما از اتوماسیون جایگزین شدن ربات ها و سیستم هایی است که رفته رفته جایگزین انسان ها می شوند. اتفاقی که هم اکنون در برخی از کشورهای جهان رخ می دهد را می توانیم با همان مثال کره جنوبی و یا ژاپن توضیح دهیم. این کشورها تفاوتی آشکار با کشورهایی مثل ایران، هند و یا حتی چین دارند. این تفاوت ناشی از نیروی کاری این کشورها است. به این معنا که شما می توانید در کشورهایی مثل هند، چین یا ایران، نیروی کاری را پیدا کنید که با شرایط حداقلی کار کند و دستمزد کمی بگیرد. بنابراین در شرایط مذکور خرید یک دستگاه 400 هزار دلاری تا 1 میلیون دلاری برای کارخانه ای که از این نوع نیروی کار استفاده می کند چندان ضروری به نظر نمی رسد. چرا که این نوع سیستم با جایگزین کردن تعدادی نیروی کار ارزان می تواند تامین شود.
از سوی دیگر ماهیت کارها نیز در کارخانه های کشورهای مختلف متفاوت است. برای مثال یک خودروساز ایرانی لزوما قرار نیست خودروی خود را به کشورهای مختلف جهان ارسال کند. اما اتفاقی که در کره یا ژاپن رخ می دهد قطعا متفاوت است.در نتیجه با توجه به این که در هر سیستمی موضوع رشد اقتصادی مطرح است. ما باید به 2 کفه ترازو، یعنی نیروی انسانی ، ربات ها و مزایا و معایب اقتصادی آن ها در کشورهای مختلف دقت کنیم.
بر همین اساس هم است که اصولا استقبال از فرایند ماشینی شدن در کشورهایی که نیروی کار ماهر با درامد بالا دارند بهتر است تا کشورهای در حال توسعه. این در حالی است که در کشوری مثل چین حتی حاضر نیستند یک دستگاه 10 هزار دلاری را با صد نفر نیروی کار جایگزین کنند.
اما وضعیت ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه می تواند تا حدودی بین 2 گروه مذکور ارزیابی شود. گرچه نمی توانیم فراموش کنیم که مقایسه شرایط ایران با یک کشور اروپایی چندان منطقی نیست. چرا که نیروی کار ایرانی با نیروی کار این نوع کشورها شرایط یکسان ندارد.اما شاید بتوان در مشاغل «های تک» موضوع اتوماسیون را در نظر گرفت. برای مثال صنعت نفت ایران حائز اهمیت بسزایی است و شاید بتوانیم برای افزایش بازدهی، تولید و صادرات از تکنولوژی کمک بگیریم . به خصوص با توجه به این که ما در صنعت نفت صادرکننده هستیم و نمی توانیم از دیگر کشورهای شناخته شده جهان فاصله بگیریم.اما شاید این رشد و رباتیک شدن در بخش خودروسازی چندان حائز اهمیت یا همراه با موفقیت نباشد.
یک نگرش رایج بین افراد این است که همزمان با رباتیک و پیشرفته شدن مشاغل مشکل ثانویه ای ایجاد می شود. مشکلی که ناشی از بیکار شدن تعداد زیادی از افراد و یا تورم ناشی از بیکاری خواهد بود. آیا این نوع نگرش سنتی درست و منطقی است؟ به خصوص این که کشور ما د ر حال حاضر با معضل دهه شصتی های بیکار نیز رو به روست.
شاید بهتر باشد پیش از توضیح دادن مبحث اشتغال به این موضوع اشاره کنم که اگر قصد داریم به پاسخ این سوال دست یابیم که رباتیک شدن به صلاح هست یا خیر، بهتر است به این موضوع توجه کنیم که در چه مدیومی به ماجرا نگاه می کنیم. اگر مقصودمان پیشرفت و رباتیک شدن در سطح بین الملل است، اساسا جای بحث وجود ندارد. درواقع برای رقابت بین المللی بحث "صلاح" نیز مطرح نیست و بحث "اجبار" است.
اما وقتی صحبت از سرعت رباتیک و مکانیزه شدن فرایندهای صنعتی یک کشور می شود ، باید به این موضوع دقت کنیم که اساسا ماشینی شدن، فرایند سریعی نیست.یعنی حتی اگر قصد داشته باشیم یک بیزینس ساده را تغییر دهیم (حتی یک سیستم اداری ساده را تبدیل به یک سیستم هوشمند کنیم) نیز همچنان دچار مشکلاتی هستیم و هنوز هم در کشورمان به طور کامل سیستم های هوشمند اداری را پیاده نکرده ایم. این در حالی است که شاید نزدیک به یک دهه است که بر هوشمند شدن و اتوماتیک شدن روند اداری در سازمان ها تاکید شده است. بنابراین این مبحث را می توانیم زیرساختی در نظر بگیریم پس نمی توانیم توقع سرعت داشته باشیم .
برای واضح تر شدن روند رباتیک شدن یک مثال می زنید؟ چگونه می توان این روند را تصور کرد؟
شاید یکی از برترین مثال ها در این حوزه، صنعت کشاورزی است. صنعت کشاورزی پس از انقلاب صنعتی که عصر صنعت نام گرفت،بسیار مهم بود. چرا که پیشه بسیاری از افراد کشاورزی بود و در نتیجه به شدت متحول شد و استفاده از گاوآهن و وسایل ابتداییی تبدیل شد به تراکتور و کمباین و ... اما این موضوع نزدیک به نیم قرن طول کشید. صحبت من صرفا ماشین های ابتدایی مثل تراکتور است و ماشین های صنعتی امروزی را مد نظر قرار نداده ام. پس اساسا این فرایند ها سریع نیستند.
فرایند مذکور بر اشتغالزایی تاثیر داشت. برای مثال تراکتور جایگزین نیروی انسانی شد و تعداد زیادی از افراد شغل خود را از دست دادند. اما اجازه دهید از یک زاویه دیگر نیز به ماجرا نگاه کنیم. همین ابزارهای جدید چگونه ساخته شده اند؟ برای ساخت تراکتور و ... عده ای نیروی انسانی تلاش کرده اند. بنابراین تولید همین ابزارآلات نیز به انسان وابسته است.چرا که تعداد زیادی مهندس ارشد تحصیلات دانشگاهی داشته اند تا بتوانند همین تراکتور را طراحی کنند و عده ای نیز در کارخانه مشغول ساختش بوده اند.همان دانشگاه هم استاد دانشگاه داشته و ... بنابراین استفاده از ماشین صرفا حذف کننده نیروی انسانی نیست.
بر این اساس نگرانی در مورد مشاغل بی مورد است؟
حقیقت این است که در نهایت در فضای رباتیک شدن کفه ترازو کمی به سمت کاهش اشتغال سنگین تر است.بگذارید از یک مثال ساده و ملموس استفاده کنم.در حال حاضر در صنعت هوانوردی تعدادی از فرودگاه های معتبر جهان به سمت رباتیک و مکانیزه شدن حرکت کرده اند.در این فرودگاه ها دیگر خبری از کارمندان انسانی نیست. برای مثال شما حتی بار را با اسکنر QR موبایل خود بررسی می کنید و حتی از گیت بازرسی انسانی نیز رد نمی شوید. نمونه چنین سیستم هایی در دانمارک و آلمان وجود دارد.
روتردام هلند یکی از 3 بندر مهم دنیاست(به لحاظ جا به جایی بار ). اکنون کل سیستم این بندر مکانیزه است به جز معدود قسمت هایی که نیاز به ناظر انسانی دارد(چون بر اساس قوانین بین المللی ربات ها در بخش های حساس نیاز به ناظر انسانی دارند). اما کل فرایند برداشت و تحویل بار و کانتینرها در بندر روتردام به عهده سیستم های هوشمند است.یعنی حرکت بار روی ریل، حرکت به سمت مقصد و ... به کمک سیستم های هوشمند و بی نیاز از انسان ها انجام می شود.
این سیستم اکنون بسیار باشکوه و تحسین برانگیز به نظر می رسد اما همین سیستم نیز به آسانی اجرایی نشد. درواقع چند سال پیش و در آستانه اجرای این طرح، گروهی پرشمار از کارگران روتردام در اعتراض به مکانیزه شدن شغل های خود اعتصاب و اعتراض هایی گسترده داشتند که حتی در رسانه های بین المللی بازتاب داشت و به خشونت نیز کشیده شد. در این فرایند 3 هزار و 800 نفر از کارمندان صنایع این شهر به علت رباتیک شدن شغل هایشان از کار بی کار شده بودند.
بنابراین بحثی که در همان لحظات از سوی اتحادیه کارگران هلند مطرح شد و تا کنون نیز ادامه دارد این است که ما نمی توانیم اشتغال را برای افرادی که تمایلی به تحصیل نداشتند در نظر نگیریم . درواقع فردی که تحصیلاتی ندارد نیز باید مورد توجه قرار گیرد و نباید به بهای صنعتی و مدرنیزه شدن، افراد را بیکار کرد. این موضوعی بود که حتی تا مدت ها مقامات هلند را درگیر کرد.
بنابراین ما با یک تناقض رو به رو هستیم ؟
به نوعی بله. به هر حال همه سازمان ها، شرکت ها و نهادها نسبت به کارمندان خود تعهدات اخلاقی دارند.تعهدات حمایتی و مهمی که نمی توان نادیده گرفت. اکثر این موارد به سیسات های کلان کشورها مرتبط است. در خصوص ایران ، ما هنوز فاصله بسیاری با ماشینی شدن کامل و یا نگرانی برای اشتغالزایی داریم.
ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه باید به این موضوع توجه کند که هیچ طرحی در جهان امروز بدون توجه به استانداردهای بین المللی وارد چرخه توسعه پایدار نمی شود.یک مثال منظور من را روشن تر می کند. فرض کنید یک کمپانی خودروسازی داخلی قراردادی در حوزه هوش مصنوعی و رباتیک با یک شرکت مشهور اروپایی می بندد اما در این میان صدها کارگر بیکار می شوند. اگر در دوراهی حذف کارگر و رباتیک شدن، کارگران را انتخاب کنیم ممکن است به آنان یک وقفه 10 ساله دهیم، اما در نهایت ممکن است صنعت خودروسازی را به طور کامل از دست داده و هزاران نفر از نسل جوان آماده ورود به بازار کار را از دست دهیم . همه این زنجیره به علت عدم توجه به ماجرای توسعه پایدار و عدم همراهی با تکنولوزی بین الملل رخ می دهد.
با توجه به شرایط جامعه ما و بر اساس پیش بینی ها تا سال 1430 بین 95 تا 105 میلیون نفر شهروند خواهیم داشت، باید به آینده نیز فکر کنیم. در این چرخه ممکن است برخی مشاغل از بین بروند اما تا 2 دهه بعد به پیشرفتی چشمگیر خواهیم رسید.
